आर्थिकन्यूज
२०२३ अक्टोबर ७ मा इजरायलमा हमासले गरेको आक्रमणपछि मध्यपूर्वमा बढेको तनाव गाजा, लेबनान र यमन हुँदै इरानसम्म फैलिसकेको छ । इजरायली आक्रमणमा हालसम्म हमास र हिजबुल्लाहका वरिष्ठ नेतासहित हजारौं मानिस मारिएका छन् ।
अक्टोबरको सुरुमा इरानले इजरायलमा गरेको मिसाइल आक्रमण र अब इरानमाथि इजरायलले गरेको हवाई हमलापछि विश्वको नजर फेरि मध्यपूर्वमा केन्द्रित भएको छ, जहाँ दिनप्रतिदिन हिंसात्मक झगडा बढ्दै गएको छ ।
शेयर बजारदेखि लिएर अन्तर्राष्ट्रिय मामिला ट्र्याक गर्ने विश्लेषकहरूसम्म, सबैले मध्यपूर्वको पछिल्लो अवस्था र विभिन्न पक्षहरूको आगामी कदमहरूको बारेमा कुरा गरिरहेका छन् । यसबीचमा विश्वका तीन ठूला शक्ति राष्ट्र अमेरिका, चीन र रुस यस विवादको समाधान खोज्न असफल भएका छन् । यस युद्धको क्रममा इजरायलले हिजबुल्लाह, हमास र इरान लगायतका आफ्ना शत्रुविरुद्ध सफल कारबाही गरेको देखिएको छ । हालै, लेबनानमा इजरायली आक्रमणमा हिजबुल्लाह प्रमुख हसन नसरल्लाहसहित संगठनका धेरै नेताहरू मारिएका छन् । तीबाहेक हिजबुल्लाहका धेरै वरिष्ठ नेताहरू पनि यसअघि मारिएका थिए ।
यसै वर्षको जुलाईमा इरानको राजधानी तेहरानमा हमास प्रमुख इस्माइल हानियाको पनि आक्रमणमा मृत्यु भएको थियो । इजरायलले यस हमलाको जिम्मेवारी लिएको छैन, तर यो आक्रमणको पछाडि तेल अवीवकै हात रहेको बुझिएको छ ।
अमेरिका, बेलायत र युरोपेली युनियनमा परेका धेरै देशले गाजामा मात्र नभई लेबनानमा पनि युद्ध रोक्ने प्रयास गरिरहेका बताउँदै आएका छन्न । तर ती प्रयास अहिलेसम्म प्रभावकारी साबित भएका छैनन् । गाजा र लेबनानको युद्ध पूरै मध्यपूर्वमा फैलिन सक्ने अमेरिकालगायत धेरै देशलाई डर छ । गत महिना संयुक्त राष्ट्र संघको महासभामा आफ्नो भाषणमा अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले युद्ध कसैको हितमा नभएको बताएका थिए ।
उनले भनेका थिए, ‘यो समस्याको कूटनीतिक समाधान अझै सम्भव छ, दीर्घकालीन सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने उपाय पनि यही हो । तर सबै प्रकारका अपिलका बाबजुद इजरायलले गाजा र लेबनानमा आक्रमण जारी राखेको छ र इरानको आक्रमणपछि इजरायलले इरानमाथि आक्रमण गर्ने धम्की दिएको थियो ।'
गाजा स्वास्थ्य मन्त्रालयका अनुसार इजरायलले अक्टोबर ७, २०२३ देखि गाजामा गरेको निरन्तरको बमबारीका कारण ४० हजारभन्दा बढी सर्वसाधारण मारिएका छन् र लाखौं मानिस घरबारविहीन भएका छन्। त्यस्तै, सेप्टेम्बर २०२४ मा लेबनानमा इजरायली हवाई हमलामा मारिनेको संख्या एक हजारभन्दा बढी छ। अर्कोतर्फ, विगत एक वर्षभन्दा बढी अवधिमा गाजा पट्टीमा हमासविरुद्धको भूमिगत कारबाहीका क्रममा दर्जनौं इजरायली सैनिक मारिएका र घाइते भएका छन् ।
हिजबुल्लाहद्वारा इजरायलमा रकेट प्रहार गर्ने प्रक्रिया अक्टोबर ७ देखि जारी रहेको र विगत एक वर्षमा इजरायलका विभिन्न क्षेत्रमा हिजबुल्लाहले कूल आठ हजारभन्दा बढी रकेट प्रहार गरेको इजरायली प्रधानमन्त्रीको दाबी छ । गाजा द्वन्द्व सुरु भएदेखि यमनका हुथी लडाकुहरूले लाल सागरमा इजरायल जाने जहाजहरूलाई पनि निशाना बनाएका छन् ।
अप्रिलको सुरुमा सिरियाको राजधानी दमास्कसमा रहेको इरानको वाणिज्य दूतावासमा मिसाइल आक्रमणमा इरानको रिभोलुसनरी गार्ड्सका दुई वरिष्ठ कमाण्डरको मृत्यु भएको थियो । इजरायलले यस हमलाको जिम्मेवारी लिएको छैन, तर यस आक्रमणको पछाडि पनि इजरायलको हात रहेको बताइन्छ ।
इजरायलले आत्मरक्षाका लागि मध्यपूर्वमा यी सबै कारबाही गरिरहेको बताएको छ । हालै, संयुक्त राष्ट्र संघमा आफ्नो भाषणको क्रममा, इजरायली प्रधानमन्त्री नेतान्याहुले इजरायल शान्तिका लागि सकारात्मक भएको दाबी गरे । उनले भने, 'हामीले हाम्रो विनाश खोज्ने क्रूर शत्रुहरूको सामना गरिरहेका छौँ, तिनीहरूको विरुद्धमा आफ्नो रक्षा गर्नुपर्छ।'
उनले इरानको कडा आलोचना गर्दै इजरायलले इरानको खतरासँग लड्न सात फरक मोर्चामा आफ्नो सुरक्षा गरिरहेको बताए । आफ्नो भाषणको अन्त्यमा उनले इजरायलले यो युद्ध जित्ने दाबी गर्दै भने, 'किनभने हामीसँग यो युद्ध जित्नुको विकल्प छैन।' लेबनानको अवस्था चर्किनुअघि अमेरिकाले इजरायल र हमासबीच द्वन्द्व रोक्न वार्ताको प्रयास गरिरहेको थियो । तर यो वार्ता अझै गतिरोधको शिकार भएको छ ।
तर अहिले पनि प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहुले जारी गरेको भनाइलाई हेर्दा द्वन्द्व अन्त्य गर्ने माग र कूटनीतिक प्रयासको इजरायलमा कुनै असर नपर्ने देखिन्छ । तीन मिनेटको भिडियो सन्देशमा इरानी जनतालाई सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्ममा साझा गरिएको छ । इरानी जनतालाई सम्बोधन गर्दै उनले प्रत्येक पल इरानी सरकारले त्यहाँका जनतालाई विनाशको नजिक पुर्याइरहेको बताए । नेतान्याहुले इरान 'अन्ततः स्वतन्त्र' हुने र सबै कुरा परिवर्तन हुने बताए । दुवै देशका जनता शान्तिमा बस्न सक्ने उनको भनाइ थियो । इजरायली प्रधानमन्त्रीले भने, 'जुनसुनी मुल्लाहरूलाई तपाईंको आशा र सपनाहरू कुचल्न नदिनुहोस्, तपाईं अझ राम्रो योग्य हुनुहुन्छ। इरानी जनताले थाहा पाउनु पर्छ कि इजरायल तपाईको साथमा छ। हामी सँगै सुखी र शान्तिमय भविष्य देख्नेछौं।'
इरानको क्षेप्यास्त्र आक्रमण र इजरायलको हवाइ हमलापछि विश्वका ठूला शक्तिहरू प्रश्नको घेरामा उभिएका छन् । अमेरिकाबाहेक रुस र चीनजस्ता विश्व शक्तिहरूले पनि कारबाही गरिरहेका छन् भन्ने प्रश्न उठेको छ । मध्यपूर्व र अन्तर्राष्ट्रिय विदेश नीतिको अनुगमन गर्ने विज्ञ तथा विश्लेषकहरू भन्छन्, ‘अमेरिका, रुस र चीनजस्ता देशबीचको असहयोग र अमेरिकाको आन्तरिक राजनीति केही यस्ता कुरा हुन् जसका कारण युद्ध रोक्न इजरायललाई तयार गर्न गाह्रो छ ।'
अमेरिका, चीन र रुसले किन रोक्न सकेनन् ?
एकातिर अमेरिका मध्यपूर्वमा ठूलो युद्ध हुन नदिने प्रयास गरिरहेको छ भने अर्कोतर्फ सहयोगीका रूपमा इजरायललाई आफ्नो सैन्य शक्ति बढाउन अर्बौं डलर सहयोग गरिरहेको छ । गत महिना इजरायलले आफ्नो सैन्य कारबाही जारी राख्न अमेरिकाबाट ८ अर्ब ७० करोड डलरको सहायता प्याकेज प्राप्त गरेको बताएको थियो ।
'एकातर्फ, अमेरिका युद्ध समाप्त गर्ने कुरा गर्छ, तर अर्कोतर्फ, उसले इजरायललाई हतियार, गोला बारुद र गुप्तचर सहयोग प्रदान गरिरहेको छ, जुन महिला र बालबालिका सहित हजारौं नागरिकको हत्या गर्न प्रयोग गरिन्छ,' इनार तान्जिन भन्छन् । चिनियाँ थिंक ट्याङ्क ताइहेई इन्स्टिच्युटका सिनियर फेलोका अनुसार यो नागरिकलाई मार्ने काम भइरहेको छ । अमेरिकाले अहिले युद्ध अन्त्य गर्ने कुरा गरिरहेको छ तर विगतमा संयुक्त राष्ट्रसंघमा पनि युद्ध अन्त्य गर्ने प्रस्तावलाई रोकिदिएको छ ।
यसबारे अमेरिकी विदेश मन्त्रालयका प्रतिनिधि मार्गरेट म्याक्लियोडले बीबीसीलाई भनिन्, 'हामीले हमासको आतंकवादलाई बेवास्ता गर्ने वा इजरायलको रक्षाको अधिकारलाई बेवास्ता गर्ने सोही प्रस्तावको विरोध गरेका थियौं।' अर्कोतर्फ रुस र चीनजस्ता ठूला शक्तिहरूले यस क्षेत्रमा तनाब बढाउने खालका आफ्ना भनाइबाट त्यस्ता आक्रमणको निन्दा गर्दै आएका छन् । तर आफ्नो तर्फबाट अहिलेसम्म कुनै व्यावहारिक कदम चालेको देखिँदैन ।
पछिल्ला वर्षहरूमा चीनको प्रभाव विश्वभर बढ्दै गएको छ । यस प्रभावको उदाहरण गत वर्ष चीनको प्रयासले इरान र साउदी अरेबियाबीचको सम्बन्ध लगभग सात वर्षपछि पुनःस्थापित भएको हो । तर लेबनानमा इजरायली हमलामा हसन नसरल्लाहलगायत धेरै वरिष्ठ हिजबुल्लाह नेताहरू मारिएपछि चीनले लेबनानको स्वायत्तता र सुरक्षाको उल्लंघनको विरोध गर्दै र नागरिकहरू विरुद्धको कार्यको निन्दा गरेको छ ।
गाजा विवादका कारण लेबनान र इजरायलबीच तनाव बढेको र यस क्षेत्रमा बढ्दो तनावप्रति चीन चिन्तित रहेको पनि चीनको विदेश मन्त्रालयले जनाएको छ । 'चीनले सबै सरोकारवाला पक्षहरूलाई, विशेषगरी इजरायललाई परिस्थितिको समाधान गर्न र यो विवादलाई नियन्त्रण बाहिर जानबाट रोक्नको लागि आग्रह गर्दछ,' मन्त्रालयले भनेको छ ।
अर्कोतर्फ यस क्षेत्रमा इरानको महत्वपूर्ण सहयोगी रुस पनि छ । यसले मध्यपूर्वको अवस्थाको निन्दा पनि गरेको भए पनि हालसम्म यो विवाद समाधानमा प्रभावकारी भूमिका देखिएको छैन । गत महिना, क्रेमलिनले जारी गरेको विज्ञप्तिमा रुसले हिजबुल्लाहका प्रमुखको हत्याको निन्दा गर्दछ । यसका कारण मध्यपूर्वमा व्यापक युद्ध हुने डर बढेको पनि उनले बताए । क्रेमलिनका प्रवक्ता दिमित्री पेस्कोभले रुसले यस क्षेत्रको अवस्थालाई थप तनावपूर्ण बनाउन सक्ने सबै कार्यको निन्दा गर्ने बताए ।
अमेरिकी थिंक ट्याङ्क स्टिमसन सेन्टरकी फेलो बारबरा स्लाभेन सन् २०२२ मा युक्रेनमा रुसले गरेको हमला र रुसमाथि अमेरिकाले लगाएको प्रतिबन्धपछि दुई देशबीचको सम्बन्ध निकै बिग्रिएको बताउँछिन् । चीन र अमेरिकाबीचको सम्बन्धमा अहिलेको चिसोपन कसैबाट लुकेको छैन र यस्तो अवस्थामा मध्यपूर्वमा देखिएको विवाद अन्त्य गर्न चीनले अमेरिकालाई किन सहयोग गर्ने ? यसबारे इनार तान्जिन भन्छन्, 'चीन अमेरिका वा आणविक शक्ति सम्पन्न इजरायललाई आदेश दिन सक्ने अवस्थामा छैन । चीनले सधैं युद्धको अन्त्यको माग गरेको छ र दुई राज्य समाधान (इजरायल-प्यालेस्टाइन मुद्दामा) निम्त्याउन सक्ने वार्तालाई समर्थन गरेको छ।'
स्मरण रहोस् इजरायलसँग आणविक हतियारहरू छन् भन्ने कुरा दशकौंदेखिको चर्चा छ, तर यसको कुनै पुष्टि भएको छैन र अस्वीकार पनि गरिएको छैन ।
चुनावले इजरायलमा अमेरिकी प्रभाव घटाउने कारण के हो?
यसै वर्षको नोभेम्बरमा अमेरिकामा राष्ट्रपतीय निर्वाचन हुन लागेको छ जसमा अमेरिकी उपराष्ट्रपति कमला ह्यारिस र रिपब्लिकन उम्मेदवार डोनाल्ड ट्रम्पबीच कडा प्रतिस्पर्धा हुने अनुमान गरिएको छ । स्टिम्सन सेन्टरसँग सम्बद्ध बारबरा स्लाभेन भन्छिन् बाइडेन प्रशासनले इजरायल समर्थक अडान लिनने बताउँछिन् । 'हामी सबैलाई थाहा छ कि जो बाइडेन सधैं हतियारको आपूर्ति सीमित गरेर इजरायलमा वास्तविक दबाब दिन हिचकिचाउँदै आएका छन्,' उनले भनिन् ।
बारबरा भन्छिन्, 'अब अमेरिकी चुनाव केही हप्ता मात्र बाँकी छ, मलाई लाग्दैन कि बाइडेन वा कमला ह्यारिसले इजरायलविरुद्ध कडा निर्णयहरू प्रस्ताव गर्नेछन् । किनभने यसले ट्रम्पलाई फेरि राष्ट्रपति बन्न मद्दत गर्न सक्छ।'
स्मरण रहोस् कि पूर्वराष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले सन् २०१७ मा जेरुसेलमलाई इजरायलको राजधानीको रुपमा स्वीकार गरेका थिए, जसमा धेरै देशहरुले आपत्ति जनाएका थिए ।
बारबरा भन्छिन्, 'तर यदि कमला ह्यारिसले जितिन् भने, हामी गाजा र लेबनानमा युद्ध रोक्नको लागि बढ्दो अमेरिकी दबाब देख्न सक्नेछौँ ।'
अन्तर्राष्ट्रिय नेताहरूले इरान र हमास र हिजबुल्लाहलगायतका उसका सहयोगीहरूलाई इजरायलविरुद्ध प्रतिशोधात्मक आक्रमणहरू नगर्न आग्रह गर्दै आएका छन् । जसले यस क्षेत्रमा थप तनाव बढाउन सक्छ । इरानमा इस्माइल हनियाको हत्यापछि बेलायत, फ्रान्स र जर्मनीले संयुक्त विज्ञप्तिमार्फत इरानलाई इजरायलविरुद्ध कारबाही नगर्न आग्रह गरेका थिए ।
लेबनानमा हसन नसरल्लाहको हत्यापछि इरानको विदेश मन्त्रालयले एक विज्ञप्ति जारी गर्दै इरानले लेबनान वा गाजामा आफ्नो सेना नपठाउने बताएको थियो । परराष्ट्र मन्त्रालयका प्रवक्ता नासेर कनानीले लेबनान र प्यालेस्टाइनमा रहेका लडाकुहरूसँग आक्रामकता विरुद्ध आफ्नो रक्षा गर्ने क्षमता र शक्ति भएकाले इरानी सुरक्षा बल पठाउनुपर्ने आवश्यकता नरहेको बताए । अर्कोतर्फ अमेरिकी प्रशासनले पनि द्वन्द्व अन्त्य गर्ने अमेरिकी प्रयास अहिलेसम्म असफल भएको बताएको छ ।
अमेरिकी विदेश मन्त्रालयका प्रतिनिधि मार्गरेट म्याक्लियोड भन्छिन्, 'जबसम्म युद्धविराम हुँदैन, म अमेरिकी सरकारले धेरै काम गरेको छ भन्न सक्दिनँ। इजरायल र हमास बीचको विवाद कूटनीति मार्फत समाधान गर्नुपर्छ।' इजरायल र लेबनानबाट आउने समाचार चिन्ताजनक रहेको भन्दै उनले अक्टोबर ७ पछि अमेरिकी विदेशमन्त्री एन्टोनी ब्लिन्केनले मध्यपूर्वको ११ वटा भ्रमण गरेका कारण अमेरिकाले यो समस्या कूटनीतिक माध्यमबाट समाधान होस् भन्ने चाहेको बताइन् । -बीबीसीबाट
