आर्थिकन्यूज
एजेन्सी । सन् १९२० मा मध्यपूर्वमा तनावको बीचमा यो कुरा बेलायती पत्रिकामा छापिएको थियो । त्यसको १०४ वर्ष बितिसक्यो तर मध्यपूर्व अझै उस्तै जलिरहेको छ । शनिबार इजरायलले एकपछि अर्को गरी २० वटा इरानी लक्ष्यमा आक्रमण गर्यो । यो अक्टोबर १ मा इरानले इजरायलमा २०० क्षेप्यास्त्रहरूसहितको आक्रमणको जवाफी हमला थियो। लेबनान र गाजामा पनि इजरायली आक्रमण जारी छ।
करिब ३ घण्टासम्म चलेको आक्रमणमा १०० भन्दा बढी लडाकु विमान इरानमा प्रवेश गरेका थिए । इजरायलले यसलाई अपरेशन डे अफ रेग्रेट भनेको छ। तर, किन मध्यपूर्वमा कहिल्यै शान्ति हुँदैन ? यहाँ विगत ३० वर्षदेखि प्रत्येक चार वर्षमा युद्ध लडिएको छ । यसको कारण बेलायतले १०४ वर्षअघि लिएको त्यो निर्णय हो जसमा अरब राष्ट्रहरू विभाजित भएका थिए ।
प्रथम विश्वयुद्ध अघि मध्यपूर्व यस्तो देखिँदैनथ्यो। युद्ध समाप्त हुनेबित्तिकै बेलायत र फ्रान्सले यस क्षेत्रलाई आफ्नो स्वार्थ अनुसार बाँड्न थाले। यी विवादित सिमानाका कारण आजसम्म यी देशहरू आपसमा युद्ध लडिरहेका छन् । प्रथम विश्वयुद्ध अघि मध्य पूर्वको ठूलो भाग ओटोमन साम्राज्य (टर्की) द्वारा कब्जा गरिएको थियो। सन् १९१८ मा युद्ध समाप्त हुनुअघि नै बेलायत र फ्रान्सले मध्यपूर्वमा आफ्नो दाबी बलियो बनाएका थिए । मध्यपूर्वको नयाँ नक्सा बनाउन युरोपमा तीनवटा महत्वपूर्ण सम्झौता भएका छन् ।
साइक्स(पिकोट सम्झौता ३ जनवरी १९१६ मा ब्रिटिश कूटनीतिज्ञ मार्क साइक्स र फ्रान्सेली कूटनीतिज्ञ फ्रान्सिस जर्ज पिकोट बीच एक गोप्य बैठक भयो। युद्ध पछि अरब देशहरूमा प्रत्येक साथी सदस्यले भाग पाउने निर्णय गरियो। एन्टोलिया (टर्की) सिरिया र लेबनानको एक भाग फ्रान्सको अधीनमा रहने निर्णय गरियो।
योसँगै बेलायतले मध्यपूर्वको दक्षिणी र दक्षिणपश्चिमी भाग अर्थात् इराक र साउदी अरेबिया पनि पाउनेछ । प्यालेस्टाइनलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रशासनको अधीनमा राखिएको थियो। यसबाहेक बाँकी क्षेत्र रसिया र इटालीलाई दिने निर्णय भएको छ । ब्रिटिश साम्राज्य र हाशमाइट परिवार बीचको सम्झौता १४जुलाई १९१५ देखि १० मार्च १९१६ सम्म, ब्रिटिश अफिसर सर हेनरी म्याकमोहन र साउदी अरबको हाशमाइट परिवारका शरीफ हुसेन इब्न अली हाशिमी बीच एक सम्झौता भएको थियो।
यो निर्णय गरियो कि हाशमाइटहरू ओटोमन अम्पायर विरुद्ध लड्ने छन्। विजय पछि उनीहरूलाई ओटोमन साम्राज्यको भूमिको केही अंश दिइनेछ। यस सम्झौतामा सीमा विभाजन स्पष्ट गरिएको छैन। तर, यो सम्झौता बेलायत र फ्रान्स बीचको सम्झौताको उल्लङ्घन थियो।
बालफोर सम्झौता १९१७, १९ औं शताब्दीमा जियोनिस्ट आन्दोलन चरम सीमामा थियो। यस अन्तर्गत यहूदीहरूले छुट्टै देशको माग गरिरहेका थिए। यहूदी चिन्तक थिओडोर हर्जलले यहूदीहरूलाई धेरै ठाउँमा बसोबास गर्ने बारे सोचेका थिए । तर उनको लागि प्यालेस्टाइन सबैभन्दा उपयुक्त ठाउँ थियो। यो यहूदीहरूको पुरानो जन्मभूमि हो। त्यहाँ केही यहूदीहरू पनि बस्थे। पहिलो विश्वयुद्धअघि नै यहूदीहरू प्यालेस्टाइनमा बसोबास गर्न थालेका थिए।
यस अवधिमा बेलायतले यो माग पूरा गर्न यहूदीहरूलाई साथ दिए भने उनीहरूले युद्धमा समर्थन गर्ने महसुस गरे। नोभेम्बर २,१९१७ मा, बेलायतका विदेश सचिव आर्थर जेम्स बालफोरले यहूदी संगठनलाई एक पत्र पठाए। यसले बेलायती सरकार प्यालेस्टाइनमा यहूदीहरूका लागि छुट्टै मातृभूमि निर्माणको पक्षमा रहेको वाचा गरेको थियो। बेलायतले युद्ध जित्ने वाचाहरू गरे । तर, ती वाचाहरू कसरी पूरा हुन्छन् भन्ने स्पष्ट थिएन। नोभेम्बर १९१९ मा सहयोगी शक्तिहरूले जित्यो । तर, युद्ध पछि प्रणाली राख्न धेरै वर्ष लाग्यो।
१४ जुलाई १९२३ मा, टर्की र सबै मित्र राष्ट्रहरू (बेलायत, फ्रान्स, इटाली, जापान, रोमानिया, सर्बिया र युगोस्लाभिया) बीच स्विट्जरल्याण्डमा एक सम्झौता भयो। यसलाई लोहजनको सन्धि भनिन्छ। यो सम्झौताले आजको मध्यपूर्वको नक्साको जग बसायो। यद्यपि, यस सम्झौतामा धेरै जमिन विवाद र मतभेदहरूलाई बेवास्ता गरियो। जसका कारण मध्यपूर्वमा आजसम्म स्थायित्व आउन सकेको छैन ।
मध्यपूर्वको विभाजनमा कुर्दिश जनताका लागि कुनै देश बनाइएको थिएन। कुर्दहरू बसोबास गर्ने क्षेत्र टर्कि, इराक, इरान र सिरियाबीच विभाजित थियो । जबकि तिनीहरूको संस्कृति र भाषा ती देशहरूभन्दा फरक छ। कुर्दहरू यी क्षेत्रहरूमा अल्पसंख्यक बने र त्यसबेलादेखि नै छुट्टै देशको माग गर्दै आएका छन्। जसका कारण इरान र टर्कीमा धेरै पटक हिंसा भइसकेको छ ।
बेलायती सम्झौताले कुवेतलाई छुट्टै देश बनायो । जुन पहिले इराकको हिस्सा थियो। यो विभाजन लगभग ६७ वर्ष पछि युद्धको कारण बन्यो। सन् १९९० मा इराकी तानाशाह सद्दाम हुसेनले कुवेतमाथि आक्रमण गरेका थिए ।
लोहजान सन्धि अन्तर्गत, सिरिया लेबनान नामक एक अलग देशमा विभाजित भयो। यो फ्रान्सेलद्वारा कब्जा गरिएको थियो। लेबनानमा धेरैजसो इसाईहरू बस्थे। यसका बावजुद फ्रान्सले पनि एउटा लेबनान बनाउन केही मुस्लिम क्षेत्रहरू थप्यो। जसका कारण शिया, सुन्नी र ईसाई गरी तीन प्रकारको जनसङ्ख्या थियो। यसले सन् १९७५ देखि १९९० सम्म लेबनानमा असन्तुलन र गृहयुद्ध चल्यो ।
बालफोर सम्झौता अन्तर्गत, ब्रिटिश सरकारले प्यालेस्टाइनमा यहूदीहरूलाई बसाउन थाल्यो। सन् १९१९ देखि १९२३ सम्म करिब ३५ हजार यहुदी प्यालेस्टाइनमा बसोबास गरेका थिए । यहूदीहरूले छुट्टै देशको माग गर्न थाले। त्यसपछि प्यालेस्टाइनमा अरब मुस्लिम र यहूदीबीच मतभेद बढ्न थाल्यो। हिलेल कोहेनको पुस्तक जियोनिज्म इज ए ब्लेसिङ टु द अरब्सका अनुसार अरब लेखक मुसा काजिम अल हुसेनीले अगस्ट १९२१ मा विन्स्टन चर्चिललाई पत्र लेखेका थिए।
यसमा भनिएको छ प्यालेस्टाइनमा बसोबास गर्ने यहूदीहरूले जग्गा र सम्पत्तिको मूल्य घटाउँदै छन् र एकै समयमा आर्थिक संकटलाई जन्म दिइरहेका छन्। के युरोपले अरबहरूले यस्तो छिमेकीसँग बस्ने र काम गर्ने अपेक्षा गर्न सक्छ । बेलायतीहरूले प्यालेस्टिनीहरूलाई बेवास्ता गरे। दुई समूहबीच तनाव बढेको छ । यहूदीहरूले आफ्नो सुरक्षाको लागि सेना बनाउन थाले। यो परियोजनालाई फलामको पर्खाल नाम दिइएको थियो।
सन् १९४७ मा संयुक्त राष्ट्रसंघले प्यालेस्टाइनलाई दुई भागमा विभाजन गरेको थियो । एउटा भाग यहूदीहरूका लागि र अर्को प्यालेस्टिनीहरूका लागि बनाइएको थियो। जेरुसेलमलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रशासनको अधिकार अन्तर्गत राखिएको थियो। यहुदीहरू संख्यामा कम थिए । तर, उनीहरूलाई प्यालेस्टाइनको ६२ प्रतिशत इजरायललाई दिइयो। मे १४, १९४८ मा इजरायलले प्यालेस्टाइनमा आफूलाई सार्वभौम राज्य घोषणा गर्यो। इजरायल बनेपछि मध्यपूर्वमा प्यालेस्टाइनमा ४ वटा ठूला युद्ध भइसकेका छन् । यसरी, बेलायतको युद्धकालका भएको सम्झौताहरूले मध्यपूर्वमा विवाद सिर्जना गर्यो जुन आजसम्म जारी छ।
यमनमा धेरै वर्षदेखि द्वन्द्व चलिरहेको छ । यहाँ लगभग ६० प्रतिशत सुन्नी र४० प्रतिशत शिया छन्। यो देश विगत केही वर्षदेखि अस्थिर छ । यहाँका अधिकांश क्षेत्र हुथी विद्रोहीको कब्जामा छन् । यसलाई इरानको समर्थन छ भने साउदी अरेबियाले यमन सरकारलाई समर्थन गर्दछ।
सिरियामा पनि शिया(सुन्नी विवाद चलिरहेको छ, त्यहाँको बहुसंख्यक जनसङ्ख्या सुन्नीको छ भने सरकार शियाहरूले चलाइरहेका छन्। जसका कारण विगत १२ वर्षदेखि त्यहाँ युद्ध चलिरहेको छ । संयुक्त राष्ट्रसंघको तथ्यांकअनुसार यस द्वन्द्वमा ५ लाखभन्दा बढीको ज्यान गएको छ भने ५० लाखभन्दा बढीले आफ्नो देश छोड्नु परेको छ ।
मध्यपूर्वको सिमाना तानेपछि यहाँ विवाद चलिरहेको थियो । यी देशहरूमा तेलको भण्डार फेला पर्न थाल्यो। जसका कारण त्यहाँको समस्या झनै बढेको छ । अब हरेक देश र समूह यी तेल भण्डार कब्जा गर्न चाहन्थे। तेलले मध्य पूर्वमा नयाँ युद्ध सुरु गर्यो। अमेरिका र बेलायत जस्ता ठूला शक्तिहरूले पनि यी तेल भण्डारहरूमा आफ्नो अधिकार चाहन्थे।
सन् १९२७ मा इराक र साउदी अरेबियाको पूर्वी सिमानामा तेलको भण्डार पनि फेला परेको थियो। यी सबै क्षेत्रमा प्रायः शिया मुस्लिमहरू बस्छन्। सन् १९५६ मा सिरियामा पनि तेलको भण्डार फेला परेको थियो । यस क्षेत्रमा कुर्दिश शिया मानिसहरू बसोबास गर्थे। संसारको तेल भण्डारको लगभग ५० प्रतिशत यहाँ थियो।
त्यसैले विश्वका सबै महाशक्तिहरूले यी क्षेत्रमा चासो देखाउन थाले। अमेरिका, रुस र बेलायतले यहाँ आफ्नो हस्तक्षेप बढाएका छन् । तेलको लागि इरानमा सरकार ढालियो । बेलायतले १९७१ मा खाडी र मध्य पूर्वका देशहरूलाई मुक्त गर्यो। त्यसपछि अमेरिकाले यी देशहरूमा आफ्नो उपस्थिति विस्तार गर्न थाल्यो। इरानसँग पनि तेलको ठूलो भण्डार थियो, सन् १९५१ मा स्वतन्त्र भएपछि मोहम्मद मोसेदेकको सरकारले तेल उत्पादनलाई राष्ट्रियकरण गर्यो।
यसले बेलायती कम्पनीहरूलाई नोक्सान पुर्यायो। आक्रोशित बेलायतले अमेरिकाको सहयोगमा त्यहाँको मोसाद्देकको सरकारलाई ध्वस्त पारेर रजा शाह पहलवीलाई इरानको कठपुतली बनाएको थियो ।
कुवेतको तेलका लागि सद्दाम र अमेरिकाको युद्ध ( इरानसँगको ८ वर्षको युद्धपछि इराकको अर्थतन्त्रलाई ठूलो धक्का लागेको छ । सद्दाम हुसेन यसलाई ट्रयाकमा फिर्ता ल्याउन चाहन्थे। यसका लागि उनले कुवेतको तेलमा आफ्नो नजर राखे र सन् १९९० मा त्यहाँ आक्रमण गरे।
सद्दामसँग अहिले विश्वको तेल भण्डारको २५ प्रतिशत नियन्त्रण थियो। अमेरिकाले सन् १९९० मा इराकमा आक्रमण गरी कुवेतलाई स्वतन्त्र गराएर यस क्षेत्रमा आफ्नो सेना तैनाथ गरेको थियो । बेलायत र फ्रान्सले मध्यपूर्वलाई आ–आफ्नो अनुसार विभाजन गरेर यहाँ विवाद सुरु गरेका थिए । अहिले अमेरिकाको वर्चस्वको बाबजुद यो जारी छ।
प्यालेस्टाइनका लागि लडिरहेका अरब राष्ट्रहरू (साउदी अरेबिया, इजिप्ट र सिरिया)मध्ये लेबनान अहिले एक्लो छ। लेबनानले किन यस्तो गरिरहेको छ । किन आफ्ना जनताको सुरक्षालाई खतरामा राख्छ र इजरायलसँग लड्छ ? शिया, सुन्नी र इसाईहरुको यो देश कसरी अस्तित्वमा आयो र यसलाई मध्यपूर्वको स्विजरल्याण्ड किन भनियो ?
