धितोपत्रको दोस्रो बजारमा लगानी–विश्लेषणका तीन पक्ष

     -मुराहरि पराजुली   

विकसित मुलुकका तुलनामा सेयर बजार संस्कृति हाम्रा लागि नयाँ हो । त्यसैले यो बजारमा प्रवेश गर्नु अघि कुन कुन पक्षमा विचार पुर्‍याउनुपर्छ भन्ने हामी धेरैलाई जानकारी छैन । धेरैले आधारहीन कथनका आधारमा लगानी गरिरहेका हुन्छन् । यस लेखमा धितोपत्र दोस्रो बजारमा कारोबार गर्दा ध्यान दिनुपर्ने तीन वटा पक्षका बारेमा चर्चा गरिएको छ ।

आधारभूत पक्ष

समग्र अर्थतन्त्र, उद्योगको क्षेत्रगत स्थिति, कम्पनीको वित्तीय अवस्था तथा व्यवस्थापकीय पक्षको अध्ययन गरी लगानीसम्बन्धी निर्णय गर्नुलाई आधारभूत विश्लेषण भनिन्छ । व्यवस्थापनको प्रभावकारिता, राजनीतिक अवस्था, व्यवसाय विस्तारको सम्भाव्यता, बाह्य राजनीति, कम्पनीको वित्तीय दिगोपनलाई प्रभाव पार्ने विविध तत्त्वहरूलाई आधार भूत विश्लेषणमा समेटिएको हुन्छ ।

कम्पनीको सम्पत्ति, नगद प्रवाह, ऋण, आय, खर्च लगायतका सूचक नै उसको स्वास्थ्य नाप्ने आधार हुन्। शेयरको आन्तरिक मूल्यमा प्रभाव पार्ने सबै तथ्याङ्क आधारभूत विश्लेषणमा समावेश हुन्छन् । जसमध्ये आधारभूत विश्लेषणमा बढी प्रयोग हुने सूचकलाई निम्नानुसार प्रस्तुत गरिएको छ ।

सचेत लगानीकर्ताले सेयर किनबेचको निर्णय गर्दा बजार मूल्य र इतिहासलाई हेर्नैपर्छ। यद्यपि खरिद वा बिक्री कारोबारका लागि शेयरको बजार मूल्य विवरण र इतिहास मात्रै हेरेर पुग्दैन ।

प्रति शेयर आम्दानी, कम्पनीको खुद आम्दानी (नाफा) लाई सेयर सङ्ख्याले भाग गरेपछि प्राप्त हुन्छ । यसलाई समान प्रकृतिका अन्य कम्पनी वा सेयर बजारका सबै कम्पनीसँग तुलना गर्न सकिन्छ । अथवा आफूले कारोबार गर्न चाहेको कम्पनीकै विगत र वर्तमानमा प्रति सेयर आम्दानी कति छ ? भविष्यमा कति हुन सक्छ ? भन्ने सामान्य विश्लेषण पनि गर्न सकिन्छ। प्रति सेयर आम्दानी जति धेरै भयो त्यति राम्रो हुन्छ ।

स्टक एक्सचेन्जमा सूचीकृत कम्पनीको सेयर बजारमा एउटा मूल्यमा कारोबार भइरहेको हुन्छ भने उक्त सेयरको आन्तरिक (अन्तर्निहित) मूल्य अर्कै हुन सक्छ । अङ्ग्रेजीमा बुक भ्यालु (नेटवर्थ) र नेपालीमा किताबी मूल्य (खुद मूल्य) भनिने यो सूचकलाई बोलीचालीको भाषामा सेयरको खास मूल्य वा वास्तविक मूल्य भन्न सकिन्छ । कम्पनीको सेयरको किताबी मूल्यभन्दा स्टक एक्सचेन्जमा कारोबार हुने मूल्य कहिले बढी हुन सक्छ, कहिले कम। सचेत लगानीकर्ताले सकेसम्म वास्तविकभन्दा बजारले कम मूल्याङ्कन गरेको सेयर पहिल्याएर खरिद गर्नुपर्छ ।

वित्त साहित्यमा मूल्य आम्दानी अनुपात (पिइ रेसियो) लाई कम्पनीले समीक्षा अवधिमा गरेको आम्दानीलाई र बजारमा चलिरहेको सेयरको मूल्यसँग दाँजेर हेर्ने सूचकका रूपमा व्याख्या गरेको पाइन्छ । कुनै कम्पनीको आम्दानीलाई हेरेर लगानीकर्ताले सेयरलाई कति मूल्य तिर्न तयार भएका छन् भन्ने पनि यो सूचकले बताइरहेको हुन्छ । 

यसले लगानीकर्ताको अपेक्षालाई पनि प्रतिविम्बित गर्छ भनिन्छ। सेयर बजारमा लगानीकर्ताको मनोबलले ठुलो भूमिका खेलेको हुन्छ । कुनै वस्तुगत कारणविना पनि सेयरको मूल्य तलमाथि गरिरहेको हुन्छ । यसैले अन्य लगानीकर्ताको अपेक्षा के छ भन्ने जानिराख्नु पनि उचित हुन्छ ।

सामान्यतया मूल्य आम्दानी अनुपात २० सम्म हुनुलाई सुरक्षित मानिन्छ । मूल्य आम्दानी अनुपात २० भन्दा जति माथि हुन्छ, जोखिम त्यति नै बढ्दै जान्छ । एउटै क्षेत्रका कम्पनीबिच पिइ रेसियो तुलना गर्नु उचित हुन्छ ।

शेयरको बजार मूल्य र किताबी मूल्यको अनुपात (पिबी रेसियो) कारोबार निर्णयका लागि सहयोग गर्ने एक अर्को महत्त्वपूर्ण सूचक हो । कुनै कम्पनीको पिबी रेसियो १ (एक) भन्दा कम छ भने बजारले उक्त कम्पनीको सेयरको कम मूल्याङ्कन गरिरहेको छ भन्ने हुन्छ । पिबी रेसियो १ (एक) भन्दा बढी छ भने बजारले कम्पनीको सेयरको बढी मूल्याङ्कन गरिरहेको छ भन्ने हुन्छ । परम्परागत रूपमा यो सूचकको मान ३ हुँदासम्म सेयर खरिद गर्न उचित हुन्छ भन्ने मान्यता रहिआएको छ ।

नेपाली लगानीकर्ताले कम चासो दिने अर्को वित्तीय सूचक हो, सेयरमा प्रतिफल (रिटर्न अन इक्विटी, आरओई) । शेयरधनीले कम्पनीमा लगाएको पुँजीबापत कति प्रतिफल पाइरहेका छन् भन्ने यसले देखाउँछ। यसको अर्थ यो प्रतिफल दर जति धेरै भयो, कम्पनीको सेयर त्यति नै आकर्षक हुन्छ। लगानी गर्दा कम्तीमा तीन वर्षको आरओईको तथ्याङ्क हेर्नु उचित हुन्छ ।

कम्पनीको स्वामित्वमा भएका सबै किसिमका भौतिक तथा अभौतिक सम्पत्तिको लगानीबाट कति प्रतिफल प्राप्त भइरहेको छ भन्ने कुराको बामा जानकारी सम्पत्तिमा प्रतिफल दरले दिन्छ । यो सूचकमा पनि हाम्रा को लगानीकर्ताले खासै चासो दिएको पाइँदैन ।

सामान्य चेतको विषय के हो भने जति थोरै ऋण भयो, त्यति राम्रो । खरिद व्यक्तिगत जीवन र सार्वजनिक दुवैमा यो कुरा लागू हुन्छ । ऋणलाई उत्पादनशील कार्यमा लगाउन सकिएन भने त्यसले ठुलो वित्तीय भार 

सिर्जना गर्छ र अन्ततः ऋणीलाई धराशायी बनाउन सक्छ । यसैले वित्तीय संसारमा कुनै कम्पनी कति स्वपूँजीमा र कति ऋण लिएर चलेको छ भन्ने विषयमा निकै चासो दिइन्छ ।

प्राविधिक पक्ष

प्राविधिक विश्लेषणमा धितोपत्रको दोस्रो बजारमा कायम विगतको मूल्य र कारोबारको आकारलाई विश्लेषणको प्रमुख आधार बनाइन्छ । यो वित्तीय बजारमा व्यापक रूपमा प्रयोग हुने विधि हो । विकसित बजारमा सेयर तथा डेरिभेटिभ्स कारोबारमा यसको उपयोग हुन्छ ।

नेपालमा प्राविधिक विश्लेषणको प्रयोग गर्न थालिएको धेरै भएको छैन । धितोपत्रको दोस्रो बजार कारोबार अनलाइन भएपछि यसको प्रयोग बढेको भए पनि धेरै जना प्राविधिक विश्लेषणका बारेमा अनविज्ञ नै छन् । यहाँ प्राविधिक विश्लेषणको सामान्य रूपरेखा खिचिएको छ ।

प्राविधिक विश्लेषकहरू मुख्य गरी धितोपत्रको बजार मूल्य र कारोबार परिमाणका तथ्याङ्कमा केन्द्रित हुन्छन् । बजारमा धितोपत्रको विगतको मूल्य गति र कारोबार परिमाणले भविष्यको सङ्केत प्रदान गर्छ भन्ने मान्यता प्राविधिक विश्लेषकले राख्छन् ।

चार्टहरू प्राविधिक विश्लेषणमा आधारभूत उपकरण हुन् । रेखा चार्ट, बार चार्ट र क्यान्डलस्टिक चार्ट लगायतका विभिन्न प्रकारका चार्टले मूल्यको गति तथा दिशा अनुमान गर्न सहयोग गर्छन् । विश्लेषकहरूले यी चार्टहरूमा विभिन्न किसिमका ढाँचाहरू खोज्छन् । ट्याङ्ङ्गल, हेड एन्ड साउल्डर, डबल टप, डबल बटम लगायतका ढाँचाहरूले भविष्यको मूल्य बताउँछ भन्ने विश्वास प्राविधिक विश्लेषणमा गरिन्छ ।

प्राविधिक विश्लेषकहरूले मूल्य प्रवृत्ति पहिचान गर्न विभिन्न सूचकको प्रयोग र कम्पन मापन (ओसिलेटर) गर्छन् । मुभिङ एभरेज, रिलेटिभ स्ट्रेन्थ इन्डेक्स (आएसआइ), मुभिङ एभरेज कन्भरजेन्स डाभर्जेन्स (एमएसिडी), स्टोकास्टिक ओसिलेटर प्राविधिक विश्लेषणमा प्रयोग हुने प्रचलित सूचकहरू हुन् । यी सूचकहरूले कुनै धितोपत्र बढी खरिद (ओभर बाउट) भएको वा बढी बिक्री (ओभर सोल्ड) भएको अवस्था पहिल्याउन र त्यो प्रवृत्तिले निरन्तरता पाउँछ कि पाउँदैन, त्यस्तो प्रवृत्ति उल्टिन्छ वा मूल्य तलमाथि नगरी अगाडि बढ्छ भन्ने विश्लेषण गर्न मद्दत गर्छन् ।

प्राविधिक विश्लेषणमा प्रवृत्तिको अवधारणा महत्त्वपूर्ण हुन्छ । विश्लेषकहरूले सुसूचित कारोबार निर्णय गर्नका लागि प्रचलित प्रवृत्ति गर्ने प्रयास गर्छन् । यस्ता प्रवृत्तिहरू अल्पकालीन, मध्यमकालीन वा (बजार उकालो लाग्ने, ओरालो लाग्ने वा सिधा बढ्ने) पहिचान दीर्घकालीन हुन सक्छन् ।

टेवा र अवरोध धितोपत्रको बजार मूल्यका मनोवैज्ञानिक स्तर वा तहहरू हुन् । टेवाले मूल्यलाई तल झर्न दिँदैन र अवरोधले माथि चढ्न दिँदैन भन्ने विश्वास गरिन्छ । यसै कारण टेवा र अवरोध भनेर पहिचान मूल्यबिन्दुहरूमा धितोपत्रको माग वा आपूर्तिको दबाब हुन्छ । उदाहरणका लागि अवरोधको तहमा मूल्य पुगेपछि धितोपत्रको आपूर्ति बलर उकालो लाग्ने प्रवृत्ति रोकिन्छ । टेवामा पुगेपछि विपरीत अवस्था आइलाग्छ । 

धितोपत्रको सुरु मूल्य, अन्तिम मूल्य, अधिकतम मूल्य र न्यूनतम मूल्यलाई सजिलै देख्न सक्ने गरी मैनबत्ती वा क्यान्डलको आकृतिमा चार्टलाई प्रस्तुत गर्ने विधिलाई क्यान्डल चार्ट भनिन्छ। सजिलै बुझ्न सकिने भएकाले चार्ट विश्लेषणमा अन्य चार्टहरूभन्दा यसको प्रयोग अधिक हुन्छ ।

क्यान्डल चार्टमा क्यान्डल दुई प्रकारले देखाइन्छ, घटेको र बढेको । घटेकोलाई रातो वा कालोमा देखाइन्छ र बढेकोलाई हरियो वा सेतोमा देखाइन्छ। चार्टमा क्यान्डलको रङ मुख्य भागमा आधारित हुन्छ। निश्चित समयावधिमा कारोबार खुलेको भन्दा बन्द भएको कारोबारको मूल्य बढी भएमा हरियो र कारोबार खुलेको भन्दा बन्द भएको कारोबारको मूल्य कम भएमा रातो हुने गर्दछ। त्यसै गरी क्यान्डलको माथिको छायाले कारोबारको उच्च मूल्यलाई देखाउँछ भने तलको छायाले उक्त कारोबार अवधिको न्यून मूल्यलाई दर्साउँछ ।

इलियट वेभ थ्योरीमा बिजुली, हावा वा ध्वनिका तरङ्ग जसरी धितोपत्रका बजार मूल्यहरू चल्ने तर्क गरिएको छ। यो अवधारणाको विकास राल्फ नेल्सन इलियटले १९३० को दशकको उत्तरार्द्धमा गरेका थिए। उनको सिद्धान्तमा आधारित विधिले वित्तीय बजारहरूमा दोहोरिने तरङ्गहरूको ढाँचा पहिचान गर्न खोज्छ। इलियटका अनुसार बजार मूल्यका चाललाई ट्रेन्डिङ वेभ्स र काउन्टर ट्रेन्ड वेभ्समा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ । यी मुख्य तरङ्गलाई अरू स–साना उपतरङ्गमा विभाजन गरिन्छ ।

ती तरङ्गहरूलाई तिनीहरूको आकार र अवधिका आधारमा विभिन्न डिग्रीहरूमा वर्गीकृत गरिन्छ । ग्रान्ड सुपरसाइकल, सुपरसाइकल, साइकल, प्राइमरी, इन्टरमिडिएट, माइनर, माइन्युट, मिनुएट र सबमिनुएट ती तरङ्गका डिग्री हुन् ।

विश्लेषकहरूले ठुलो तरङ्ग संरचनाभित्र हालको स्थिति पहिचान गर्ने प्रयास गर्छन् । तरङ्गहरूको लम्बाइ मापन गर्ने र सम्भावित उल्टो तरङ्ग पहिल्याउन फिबोनाची अनुपातलाई समावेश गर्छन्। यो विधिमा तरङ्गको चरित्र (कमजोर वा शक्तिशाली) हो कि होइन भन्ने पनि छुट्याइन्छ । यहाँ भनिएका तरङ्गहरूको सही पहिचान गर्न सजिलो भने हुँदैन ।

मनोवैज्ञानिक पक्ष

मान्छेले कुनै चिज गलत हो भन्ने पर्याप्त सूचना पाएको अवस्थामा पनि लोभ, डर, इर्ष्या, अहङ्कार लगायतका भावनात्मक कारणले गलत काम गरिरहेको हुन्छ। आर्थिक निर्णयहरू पनि भावनात्मक कारणबाट प्रभावित हुन सक्छन् । त्यसैले आधारभूत तथा प्राविधिक विश्लेषणका साथसाथै मनोवैज्ञानिक कारणहरूमा पनि दृष्टि दिनुपर्ने विज्ञहरूको राय छ। यहाँ लगानीसम्बन्धी मनोवैज्ञानिक पक्षहरूको मोटामोटी चर्चा गरिएको छ।

बिहेभिअरल इकोनोमिक्समा उठान गरिएका मूल मनोवैज्ञानिक विषयहरूमध्ये ‘एड्ङ्करिङ’ अहिलेको हाम्रो सेयर बजारको अवस्थासँग मिल्दोजुल्दो छ । एन्करलाई नेपालीमा अंकुश भन्न सकिन्छ । यो यस्तो मनोवैज्ञानिक अंकुश हो, जसले हामीलाई एउटा बिन्दुमा अड्याएर राख्छ ।

हाम्रो अवचेतन मन कुनै सूचना, सङ्केत, विम्ब, अङ्क, घटना आदिमा अडिएको हुन्छ । त्यसरी अडकिएको मनले चिजहरू परिवर्तनशील हुन्छन् भन्ने हेक्का राखेको हुँदैन। त्यसैले हामीले सही ठहर गरेको कम्पनी सधै सही र गलत ठहर गरेको सधैँ गलत हुन्छ भन्ने त्रुटिपूर्ण निष्कर्ष निकाल्न सक्छौँ । यस्तै खालको मनोवैज्ञानिक कमजोरी शेयर बजार लगानीकर्ताहरूमा पनि हुन्छ । 

पैसालाई मानसिक रूपमा अलग्याउने हाम्रो बानी हुन्छ । तलब, ज्याला जस्ता नियमित स्रोतबाट आएको पैसा खाने, लाउने, घरभाडा तिर्ने केटोकेटीको पढाइमा खर्च गर्ने जस्ता आधारभूत तथा नियमित काममा लगाउने र आकस्मिक रूपमा पाएको वा अतिरिक्त कमाइलाई फर्माइस गर्ने गछौं । नियमित का आकस्मिक स्रोतबाट प्राप्त भएको होस्, नियमित वा फर्माइसमा खर्च होस्, पैसा भनेको पैसा हो भन्ने बिर्सिन्छौँ वित्त बजारमा लगानी गर्दा पनि यस्तै खालको त्रुटि हुन सक्छ । यहाँ जोखिमयुक्त र कम जोखिमयुक्त क्षेत्रमा अलग्याएर लगानी गरिन्छ ।

पहिले पहिले अर्थशास्त्रीले पनि यस्तै सुझाउँथे । धेरैलाई यो रणनीति बजारलाई जित्ने अचुक अस्त्र हो भन्ने विश्वास छ। तर, कम वा बेसी जुनसुकै जोखिमयुक्त क्षेत्र होस्, लगानी खराब पल्टियो भने प्रतिफल कम भइनै हाल्छ ।

अति आत्मविश्वासबाट प्रभावित भएर पनि शेयर बजारमा धेरै गल्ती हुन्छन् । कुन सेयर किन्ने, कुन बेच्ने, कहिले किन्ने, कहिले बेच्ने भन्ने कुरा अरूलाई भन्दा मलाई बढी थाहा छ भन्ने अति विश्वास केही लगानीकर्तामा हुन्छ। विकसित बजारहरूमा गरिएका अध्ययनका अनुसार यस्ता लगानीकर्ताहरू बढी सेयर किनबेच गर्छन् र उनीहरूको प्रतिफल किनबेच खर्चले नै कम बनाइदिन्छ ।

पुष्टीकरण र पूर्वदर्शी पूर्वाग्रहले पनि हामीलाई नराम्ररी झुक्काउँछ । हामीले जे देख्न वा सुन्न चाहेका हौँ, त्यही देख्ने वा सुन्ने गरेका छौँ । लगानीकर्तालाई कुनै कम्पनीको शेयर किन्न मन लागिरहेको छ भने कम्पनीको बारेमा उसले सोधखोज गर्न थाल्छ। यस क्रममा कम्पनी नराम्रो पुष्टि हुने बलियो र ठोस प्रमाण फेला नपारेसम्म उसको मानसले कम्पनीका बारेमा राम्रा कुराहरू मात्रै टिप्दै टिप्दै जान्छ, नराम्रा कुराहरू छाड्दै छाड्दै जान्छ । र निष्कर्षमा पुग्छ कम्पनी राम्रो हो । यहाँनेर कम्पनी राम्रो भएर उसले राम्रा कुरा थाहा पाएको होइन, बरु पहिल्यै एक किसिमको धारणा बनाएर सोधखोज गरिएकाले राम्रो हो भन्ने पुष्टि हुन गएको हो ।

यस्तो हुन्छ भन्ने त मलाई पहिल्यै थाहा थियो’ भन्ने किसिमको अभिव्यक्ति पूर्वदर्शी आग्रह हो। संसारभर विभिन्न समयमा सङ्कट आएका छन । आफू त्यस्ता सङ्कटको एउटा पक्ष हुँदाहुँदै पनि मान्छेहरू स्वादबाट ढुक्क थिए । त्यसको जानकारी उनीहरूलाई पहिल्यै थियो भन्ने स्वाद पर्छन् । जस्तो बेनी यतिउति विन्दुमा पुछ, घरजग्गा कारोबार घट्छ, ब्याजदर बढ्छ वा घट्छ भन्ने मलाई पहिल्यै चाहा थियो भनेर पछि ठोकुवा गर्ने मान्छेहरू थुप्रै हुन्छन् ।

जुवाडे त्रुटि अर्को मनोवैज्ञानिक समस्या हो । लङ्गुरबुर्जामा लगातार पाँच पटक भण्डा डबल देखा पर्याे भने अर्को पल्ट पनि झण्डावाल नै जुवाडे त्रुटि अर्को मनोवैज्ञानिक समस्या हो । लङ्गुरबुर्जामा लगातार पाँच पटक भण्डा डबल देखा पर्याे भने अर्को पल्ट पनि झण्डा बाल नै पर्छ भनेर दाँत समाउने कुरालाई मनोवैज्ञानिकहरूले जुवाडे त्रुटी भनेका छन् । हाम्रो दैनिक जीवनमा, हाम्रा टोल छिमेकमा यस्ता कैयौँ पात्र फेला पर्छन् । सेयर बजारमा लगातार चार दिन बढेको कम्पनीको सेयर पाँचौँ दिन पनि बढ्छ भन्ने मानसिकताले रामै काम गरेको हुन्छ। समय विभाजनको आधार भने दिन, साता, महिना वा वर्ष कुनै पनि हुन सक्छ । 

‘यत्रा मान्छे लागिपरेका छन्, ठिकै त गरेका होलान् नि’ भनेर भिडलाई पछ्याउने प्रवृत्ति लगानीकर्तामाझ आम रूपमा देखिने अर्को मनोवैज्ञानिक समस्या हो । लोभलालचले भ्रमान्ध बनाएपछि हामी यस्तो व्यवहार गर्छौँ। सेयर बजारमा मात्र नभएर हाम्रो गलैँचाको व्यापार, पस्मिनाको निर्यात, घरजग्गा कारोबार, वैदेशिक रोजगार लगायतका क्षेत्रमा यस्तै प्रवृत्ति देखा परेको छ। यस्तो पूर्वाग्रह पीडित मान्छेले वास्तवमा कुनै चिजले कसरी काम गरिरहेको छ भनेर भित्री कुरा बुझ्ने कष्ट गर्दैन ।

अनपेक्षित समाचार आउने बित्तिकै बेचिहाल्ने र आफूलाई मन पर्ने किसिमको समाचार वा आफ्नो आग्रहलाई पुष्टि गर्ने किसिमको समाचार आए किनिहाल्ने लगानीकर्ता पनि बजारमा हुन्छन् । सूचनाहरूमा यस किसिमको तत्काल र तीव्र प्रतिक्रिया दिने लगानीकर्ताले अधिकतम लाभ सुनिश्चित गर्न सक्दैनन् । यस्ता लगानीकर्ता हाबी हुँदा नयाँ सूचनाले बजार ह्वात्तै बढ्ने, ह्वात्तै घट्ने हुन सक्छ। अर्कोतिर बारम्बार कारोबार गर्दा लगानीकर्ताको कारोबार लागत पनि बढ्छ ।

हालसालैको घटनाबाट अति प्रभावित हुने र केही समयपछि त्यसलाई पुरै बिर्सिदिने मनोवैज्ञानिक समस्या पनि लगानीकर्तामा हुन्छ। यस्तो समस्या भएका लगानीकर्ता अल्पकालीन लगानीमा रमाउँछन् । दीर्घकालीन लगानी दृष्टिकोणको सर्वथा अभाव हुन्छ। यसले उनीहरूलाई दीर्घकालीन लगानीबाट प्राप्त हुने सहज तथा सुरक्षित लाभबाट वञ्चित बनाउँछ । 

मान्छेले उपलब्धिलाई भन्दा नोक्सानीलाई बढी भार दिन्छन् । अनुसन्धाताहरूका अनुसार यस्तो मानसिक समस्याबाट ग्रस्त व्यक्तिले नराम्रो सेयर लामो समयसम्म लिएर बस्छन्, त्यसलाई बिक्री गरेर नोक्सानी घटाउँदैनन् । यसै गरी उनीहरू राम्रो सेयर अलिकति मूल्य बढ्दैमा आत्तिएर बेच्छन् र नाफा कम गर्छन् ।  

लाभ–हानी वा विजय–पराजयको कुनै पनि खेलमा प्रवेश गरिसकेपछि सामान्य मान्छेमा तार्किकताभन्दा अहिले बढी काम गर्छ। सेयरको दोस्रो बजार वा बोलकबोलबाट मूल्य तय हुने कुनै पनि सन्दर्भमा यस किसिमको व्यवहार देख्न पाइन्छ । यसमा बोली लगाइने वस्तु वा सम्पत्तिको आन्तरिक मूल्य वा वास्तविक मूल्यभन्दा खरिदकर्ताले बोलेको मूल्य धेरै बढी हुन्छ । 

लिलामी मूल्य आन्तरिक मूल्यमा ठुलो अन्तरलाइन्स घौ बढी हुन्छ। लिलामी मूल्य आन्तरिक मूल्य र अन्य व्यक्तिपरक कारणहरूले बल पुर्याएको हुन्छ । यस किसिमको खेलमा भाग लिने एक जनाले मात्रै नभई धेरै जनाले वस्तु वा सम्पत्तिको मूल्यलाई अनावश्यक रूपमा माथि धकेल्छन् । (यो लेख राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकले सार्वजनिक गरेको उपहार पुस्तकबाट साभार गरिएको हो ।)